Økofeminisme og klimaromanar

I ei tid der salstal snarare enn inn­sikt er blitt avgjerande kva­li­tets­kri­te­ri­um, kan det ver grunn til å kikke nærare på kva Lun­des suk­sess kan bot­ne i. Her er det nemleg snakk om bø­ker som flyt på tidsånda, men som ikkje har nok sub­stans til å kun­ne over­le­ve på leng­re sikt. Dei som alt nå har ut­ropt Lunde til ein av lan­dets stør­ste forfattarar, bør vite at dei har gjort det på eige an­svar.

Lunde har bak­grunn som høgst vel­lukka barnebokforfattar; ho manglar så visst ikkje lit­te­rært ta­lent. Ho har frisk fan­ta­si og skriv i eit en­kelt og vel­forma ryt­misk språk, kan­skje vel flatt til å vere kunst. Dess­ver­re tyr ho her og der også til ba­na­le og pa­te­tis­ke flosklar, så som replikkar av den­ne ty­pen: «In­spi­ra­sjon er en vik­tig driv­kraft» og «Vi er in­tet utan li­den­skap».

Forteljingane er mest i slekt med even­tyr og al­le­go­ri, dei er dels ek­so­tis­ke og nes­ten barnleg enk­le og manglar tids- og mil­jø­ko­lo­ritt, og med ein høgst tids­rik­tig, naturvennleg pa­tos. Personskildringane er hel­ler skje­ma­tis­ke, mest på grunn at dei pri­mært skal re­pre­sen­te­re uli­ke all­men­ne haldningar til na­tur og kjønn. Det er ty­pisk ung­doms­lit­te­ra­tur, kli­ma­kri­sas pa­ral­lell til Har­ry Potter.

Bi­e­nes his­to­rie og Przewalskis hest er bygd opp et­ter om­trent same lest; forteljingane er lagt til tre uli­ke hund­re: Det ra­sjo­na­lis­tisk-in­du­stri­el­le og pat­ri­ar­kals­ke 1800-ta­let, det kri­se­ramma 1900-ta­let og tida et­ter ka­ta­stro­fen, i siste de­len av 2000-åra. I 2098 må men­nes­ke­hen­der, i fråvær av bier, som har falle som of­fer for bru­ken av plan­te­vern­mid­del, ta an­svar for pollenspreiinga.

Przewalski er nam­net til ein polsk-rus­sisk geo­graf og oppdagar som i 1881 skreiv om den mon­gols­ke vill­hes­ten, og som den tys­ke han­dels­man­nen Carl Hagenbeck frakta til Eu­ro­pa, der den stort sett lev­de i fan­gen­skap. I Lun­des bok er det den rus­sis­ke zoo­lo­gen Mik­hail som drar til Mon­go­lia (på 1880-ta­let) og jaktar på den­ne hes­ten, som for­res­ten nokon ald­ri heilt har klart å tem­me. Ve­te­ri­næ­ren Ka­rin syt for at hes­ten kjem til­ba­ke til step­pe­ne et­ter Sov­jet­uni­o­nens fall. Tred­je hovudperson, Eva le­ver i 2064 i ein til­stand der den tek­nis­ke ver­da har gått i oppløysing, og der gra­set i Sør-Norge rotnar i eit en­de­laust regnver. Dei overlevande er til­ba­ke i na­tur­til­stan­den, til no­ma­de­li­vet.

Lunde er klart påverka av vis­se trekk ved den såkalla øko­fe­mi­nis­men, opphavleg skapt av svenske Elin Wag­ner, som med boka Väckarklocka pro­kla­mer­te at jamvektsforholdet på jorda er i ferd med å bli øydelagt, i siste in­stans på grunn av den pat­ri­ar­kals­ke man­nens hang til å ut­nyt­te kvin­ner, et­ter møns­ter av den ty­pisk «mannlege» kon­trol­len over na­tu­ren. (Boka kom ut i 1941!). Kva den mannlege sla­ven, hus­man­nen el­ler industriarbeidaren ville ha sagt til det­te, tei­er boka om. Øko­fe­mi­nis­mens grunn­te­se er at kvin­na har stør­re evne til om­sorg for men­nes­ke og na­tur enn man­nen, for­di ho fø­der barn og et­ter seiande der­for står nærare na­tu­ren. («Teo­ri­en» er ikkje lite snål. Gei­ta er meir na­tur enn buk­ken, mer­ra meir na­tur enn hings­ten!) Naturleg nok har da vis­se økofeministiske skribentar sett at den­ne te­sen kan fun­ge­re kvinnediskriminerande.

Det er også Maja Lunde klar over, som når ki­ne­sis­ke Tao i Bi­e­nes his­to­rie iro­ni­se­rer over at men­ne­ne har det med å fråkjenne kvin­ne­ne in­tel­lek­tu­el­le ev­ner. Den­ne mot­set­nin­ga ligg inn­bakt i sitt eige spe­ku­la­ti­ve grunn­lag. Det er da også ikkje minst ro­man­tisk for­skrud­de menn i tra­di­sjo­nen frå Rouss­eau som har vur­dert kvin­ne­le­ge verdiar som meir høg­ver­di­ge, meir «na­tur­le­ge» enn mannlege (Sig­urd Hoel, Hel­ge Krog).

I Bi­e­nes his­to­rie byggjer Wil­li­am ei kuns­tig bi­ku­be (på 1880-ta­let). Hans mannlege ba­sis i mo­der­ne tek­nikk kjem på ty­pisk vis fram i følgjande talemåtar: «Jeg ville ska­pe (…) et bygg for­ank­ret i si­vi­li­sa­sjo­nen», med «mu­lig­he­ter for inn­syn» (..) bare vi men­nes­ker kun­ne rei­se skik­ke­li­ge bygg­verk (..) som ga men­nes­ket, ikkje na­tu­ren, kon­trol­len.» I bø­ke­ne si fjer­ne fram­tid, et­ter katastrofane, har enklare, «kvin­ne­le­ge» preferansar fått over­ta­ket. Om «mannleg» skul­le innebere ab­strak­sjon og for­ma­lis­me, over­går Lun­des kon­struk­sjon dei fles­te mannlege konkurrentar.

I si tid ut­tal­te Jens Bjørneboe at det er be­tre å ri på pornobølgja enn å druk­ne i den. Maja Lunde rir på to bølgjer sam­ti­dig: kli­ma og kvin­ne. Det kan bli høge salstal av slikt, men slike tal er meir in­ter­es­san­te for Eks­port­rå­det enn for dei som sø­ker til bø­ker for å vin­ne inn­sikt.

For nokre år si­dan ut­tal­te ein ame­ri­kansk kli­ma­eks­pert (på litt sen­ti­men­talt vis), at kli­ma- og mil­jø­pro­ble­ma ikkje skuldast det di­rek­te for­hol­det vi har til na­tu­ren, men det for­hol­det vi har til kvarandre. Den tek­nis­ke sida av pro­ble­met be­står i at mo­der­ne in­du­stri­fe­no­men som kjemikaliar, plast og vis­se klimautslepp ikkje går til­ba­ke til na­tu­ren, slik ar­beids­pro­duk­ta i før­in­du­stri­ell tid gjor­de. Men kli­ma- og mil­jø-pro­ble­ma botnar først og fremst i so­sio­øko­no­mis­ke mekanismar og in­ter­es­ser. Eit en­kelt døme: Finn­marks­vid­da er tru­ga av over­bei­ting. Ein reineigar vil gjer­ne tene meir ved å auke ta­let på dyr. Men det er det fleire som vil, og vid­da ligg der til slutt som ei øydemark, vårt nor­dis­ke Sa­ha­ra. Fe­no­me­net heiter på fint kontrafinalitet («mot mål­set­ting»), dvs. det fa­ta­le som skjer når in­di­vi­du­el­le in­ter­es­ser sty­rer, utan ein over­ord­na fel­les plan. I prin­sip­pet er det den same enk­le me­ka­nik­ken som opp­trer på det glo­ba­le plan, i regi av mek­ti­ge ka­pi­tal­kref­ter, som gjer­ne strek­ker sine fangarmar inn i dei uli­ke na­sjo­na­le stats­ma­ski­ne­r­ia. Den ty­pisk mo­rals­ke og «fi­lo­so­fis­ke» mid­del­klas­se­han­gen til å stemp­le men­nes­ke­na­tu­ren, det «in­stru­men­tel­le» na­tur­be­gre­pet el­ler det mo­der­ne tek­nis­ke men­nes­ket som den sto­re skur­ken, er ber­re sjølvplagande (ma­so­chi­stisk) tea­ter, hovudkjelda til dei enor­me la­ger av prek­tig mo­ral som klimadebattane har pro­du­sert.

Det viktigaste kli­ma­po­li­tis­ke an­ke­må­let mot dystopiar (katastrofevisjonar) av den­ne ty­pen, er at dei er nai­ve og lit­te­ræ­re i dårleg for­stand; dei gran­skar ikkje dei re­el­le, øko­no­misk-po­li­tis­ke kri­se­år­sa­ker, men ap­pel­le­rer pri­mært til umid­del­ba­re kjens­ler og kon­stru­e­rer luf­ti­ge, my­tis­ke fiksjonar om for­hol­det mel­lom men­nes­ke, kjønn og na­tur.

Sam­ti­dig er det­te hel­ler harmlause greier, og skapt av ærleg og god vil­je. Maja Lunde vi­ser i heste­boka at ho er klar over at dei stør­ste økosvermarane vi har hatt, var dei velkjende tys­ke dy­re­ven­ne­ne Her­man Gö­ring og Ad­olf Hitler. Det ville sjølvsagt vere latterleg og urimeleg å mis­ten­ke da­gens biologistiske økologar for å vere po­li­tisk sus­pek­te. Men teoriane deira er ro­man­tis­ke og teknologifiendtlege, i slekt med den livs­fi­lo­so­fis­ke (vi­ta­lis­tis­ke) irrasjonalismen i tysk ånds­liv på 20- og 30-ta­let, som glatt kan bru­kast til nær sagt kva som helst, bort­sett frå å ska­pe re­el­le fram­steg.